Season 1: Từ khởi nguyên đến đêm trường trung cổ 

Bài 1: Nghệ thuật Tiền sử: Văn minh loài người buổi bình minh

1. Ngược dòng thời gian nhìn về nghệ thuật tiền sử

Bạn có từng tự hỏi: Tại sao con người cách đây hàng chục nghìn năm lại bỏ thời gian, công sức để vẽ trên vách đá hay khắc tượng nhỏ? Khi nhìn một bức tranh hang động, bạn có cảm giác một sự thấu hiểu vô hình đang chạm vào bạn – dù không biết ý nghĩa thực sự là gì.

Vậy, điều gì khiến những hình vẽ sơ khai ấy vẫn vang vọng tới hôm nay?

Nghệ thuật tiền sử không chỉ là tiền đề để các phong trào sau phát triển, mà còn là minh chứng cho bản năng biểu đạt, kết nối cộng đồng và cách con người nhìn thế giới lúc mới bước vào hành trình sáng tạo. Trong loạt bài này, chúng ta sẽ cùng đi từ gốc rễ – từ hang động đến tượng nhân hình – khám phá cách nghệ thuật được sinh ra khi ngôn ngữ còn chưa hình thành.

2. Tranh hang động: Bước đầu vẽ cái vô hình

Lascaux – “nhà nguyện” cổ xưa của con người

Một trong những địa danh tiêu biểu là hang Lascaux, tọa lạc tại Dordogne, Pháp. Hàng trăm bức tranh tường trên đá mô tả các loài động vật: ngựa, bò rừng, linh dương… được vẽ bằng các sắc đỏ, đen, vàng, với kỹ thuật phức tạp như đổ màu, khắc nét. Người ta ước tính chúng có niên đại khoảng 17.000-22.000 năm trước Công nguyên.

Tại Lascaux, các nghệ nhân tiền sử sử dụng các chất khoáng tự nhiên (ochre, than chì, mangan…) pha với chất trung gian như mỡ hoặc nước để tạo bột màu, rồi phun hoặc vẽ lên mặt đá. Một số hình được khắc nhẹ trước rồi tô màu sau.

Nhưng tại sao họ đặt hình động vật trên tường hang? 

Có giả thuyết cho rằng đó là nghi lễ săn bắn, phép cầu mưa, hoặc ghi chép lễ hội tôn vinh linh vật. Nhà thừa tế Henri Breuil từng ghi chép rằng tranh hang động có thể liên quan đến tín ngưỡng shaman hoặc biểu tượng cộng đồng.

Liệu những bức tranh ngay trước mắt bạn – hình dạng, màu sắc – có gợi lên câu chuyện nào nếu bạn là người đi săn? 

Và nếu bạn là một người tiền sử, bạn sẽ chọn vẽ hình gì?

3. Tượng nhân hình – Khi con người trở thành đối tượng sáng tác

Tiếp đó, chúng ta gặp tượng nhân hình tiền sử, tiêu biểu nhất là Venus of Willendorf. Đây là một tượng nhỏ cao khoảng 11,1 cm, được tạo ra trong thời kỳ Paleolithic (khoảng 24.000-22.000 năm trước Công nguyên). 

Tượng được khắc từ đá vôi (oolitic limestone) không có gương mặt chi tiết và chân tay rõ ràng, nhưng phần thân – đặc biệt là phần ngực, bụng, hông – được phóng đại một cách vượt mức thường thấy.

Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng tượng Venus có thể là biểu tượng sinh sản, tượng trưng cho sự phì nhiêu hoặc mong mỏi mùa màng sung túc – trong môi trường sống khó khăn, tượng như một loại “lá bùa tâm linh”.

Nghiên cứu công bố năm 2022 của nhóm nghiên cứu từ University of Vienna và bảo tàng NHM Vienna, xác nhận rằng vật liệu dựng tượng được khắc từ đá vôi oolitic, loại đá không có quanh Willendorf và rất có khả năng được khai thác từ vùng Bắc Ý gần hồ Garda, cho thấy tượng có thể được điều chế hoặc vận chuyển qua khoảng cách đáng kể – minh chứng cho việc di chuyển hoặc trao đổi vật liệu giữa các cộng đồng tiền sử.

4. Kỹ thuật & chất liệu thời tiền sử: Bản năng sáng tạo vượt nghèo nàn vật liệu

Con người tiền sử không có cọ vẽ cao cấp như ta hôm nay. Họ dùng đá, mảnh xương, ngón tay, thậm chí phun màu bằng miệng qua ống rỗng hoặc đặt tay và dùng than đen phủ lên để tạo hình âm bản.

Tranh hang động có thể được khắc sơ trước rồi tô màu. Màu được tạo từ khoáng chất đất như ochre (sắt oxit), than, mangan oxide, được pha trộn với mỡ động vật hoặc nước.

Ở tượng nhỏ như Venus, người ta mài đá, khắc tỉ mẩn bằng dụng cụ đá hoặc kim loại đơn giản. Các chi tiết rất mờ, biểu hiện bằng đường cong, tạo cảm giác “mềm mại”.

Kỹ thuật và chất liệu gắn chặt với điều kiện sinh tồn – họa phẩm không chỉ để đẹp, mà để tồn tại lâu, để kể câu chuyện qua thời gian.

5. Ý nghĩa tinh thần & văn hóa – Họa phẩm không chỉ là hình vẽ

Nghệ thuật tiền sử không đơn giản là trang trí. Nó là công cụ biểu đạt, giao tiếp và nghi lễ:

• Kết nối cộng đồng: khi cả nhóm tham gia vẽ, nhìn tranh, có thể cùng chia sẻ ý niệm chung.
• Tín ngưỡng và nghi lễ: tranh có thể dùng trong nghi thức cầu điều tốt lành, hoặc ghi nhớ những sự kiện quan trọng.
• Biểu đạt bản thể con người: tượng Venus cho thấy con người muốn ghi lại chính mình, muốn chạm vào cái đẹp trong bản thể – ngay cả khi xã hội chưa có chữ viết.

Đối với người mới học vẽ, hiểu nghệ thuật tiền sử giúp bạn nhận ra: cảm xúc, ánh sáng, tỷ lệ và không gian không phải phát minh sau này – chúng đã theo con người từ rất sớm.

6. Kết – Bước qua cánh cửa đầu tiên

Chúng ta vừa khép lại hành trình khám phá nghệ thuật tiền sử: từ hang động Lascaux đến tượng Venus of Willendorf – những dấu vết đầu tiên của sáng tạo con người.

Cảm giác bạn có khi đọc đến đây – có chút bâng khuâng, chút tò mò, chút chênh vênh – chính là cảm giác mà những người cổ đại khi tạo ra những hình đó có thể cũng từng trải qua.

Bài sau chúng ta sẽ bước vào thế giới nghệ thuật Ai Cập cổ đại – nơi hình tượng thần linh, kim tự tháp, và nghệ thuật biểu tượng bắt đầu định hình quan niệm về cái đẹp và quyền lực. Hẹn bạn ở bài tiếp theo, nơi lịch sử mỹ thuật tiếp tục kể những câu chuyện muôn hình vạn trạng.

Đọc thêm các bài viết tại Blog của Chao nhé!