Season 1: Từ khởi nguyên đến đêm trường trung cổ 

Bài 2: Nghệ thuật Ai Cập cổ đại

Tại Ai Cập cổ đại, nghệ thuật không chỉ để ngắm nhìn – nó là nhịp đập của niềm tin vào sự sống sau cái chết. Từ những bức tường đền thờ đến tượng pharaoh và các biểu tượng thần linh, mọi đường nét đều là một hành trình chống lại sự lãng quên.

1. Nghệ thuật Ai Cập cổ đại là một tôn giáo

Bạn có từng tự hỏi vì sao trong suốt hơn ba thiên niên kỷ, người Ai Cập vẫn giữ phong cách nghệ thuật gần như không đổi?

Câu trả lời nằm trong chính niềm tin sâu sắc vào sự bất tử. Nghệ thuật Ai Cập cổ đại không đơn thuần là phương tiện thẩm mỹ – nó là hình thức tôn giáo hữu hình, là công cụ kết nối con người với thế giới vĩnh hằng.

Mỗi bức tường đền, mỗi bức phù điêu hay tượng thần đều được tạo ra với mục đích thiêng liêng: duy trì trật tự của vũ trụ (Ma’at), bảo đảm linh hồn người chết được yên ổn trong thế giới bên kia. Nói cách khác, nghệ thuật là tôn giáo được hóa thân, là triết lý sống – chết – tái sinh được thể hiện qua hình tượng.

2. Tín ngưỡng và hình ảnh: Nghệ thuật làm cầu nối giữa cái chết và sự sống vĩnh cửu

Ở Ai Cập cổ, cái chết không được xem là kết thúc, mà là bước mở đầu cho một cuộc hành trình mới. Con người tin rằng linh hồn (ka, ba, tên) vẫn tồn tại song hành với cơ thể nếu vật thể hình ảnh hoặc tượng tái tạo lại hình bóng họ. Các quan tài, mộ, lăng mộ đều được trang trí bằng hình ảnh, phù điêu, nét khắc kỳ công để linh hồn có thể nhận ra và tái hội nhập. 

Tượng ka là ví dụ điển hình: nó là tượng để linh hồn (ka) trú ngụ nếu thân xác bị hư hoại. Tượng kiểu này thường được chế tác cẩn thận, đứng hoặc ngồi, khuôn mặt tĩnh lặng, ánh mắt luôn hướng ra phía trước – không biểu cảm, không chuyển động – để thể hiện tính bất biến.

Chính vì vậy, khá nhiều tác phẩm Ai Cập đều mang đặc điểm tĩnh lặng, đối xứng, hình thức bất động, không muốn biểu lộ biểu cảm cá nhân hay chuyển động thời gian. Thay vào đó, họ tìm đến vẻ đẹp lý tưởng, vĩnh cửu. Một tác phẩm chạm khắc không phải kể lại khoảnh khắc, mà là hiện thân của điều bất biến.

3. Ngôn ngữ hình tượng – biểu tượng, quy ước và sự lặp lại

Ai Cập cổ có một hệ thống iconography (biểu tượng) rất ổn định: con rắn uraeus, mắt Horus, ký hiệu ankh, cây djed, sậy papyrus, mũ Nemes, cái vương miện… Tất cả được lặp lại qua thiên niên kỷ, gắn liền với quyền lực, sự sống, linh thiêng. 

Ví dụ, ankh – hình chữ thập có vòng trên cùng – là biểu tượng cho “sự sống” và “bất tử”. Khi các vị thần hay pharaoh được vẽ cầm ankh, đó là cách nói rằng họ mang quyền năng sống mãi, vượt qua cái chết.

Một nét đáng chú ý: Ai Cập không vẽ con người theo quan sát trực tiếp như trường phái tự nhiên (naturalism). Thay vào đó, họ tuân theo các quy ước: nhìn đầu theo mặt phẳng ngang, vai thẳng nhìn từ phía trước, chân nằm ngang nhìn theo chiều bên. Sự ổn định ấy chính là biểu hiện cho tính bất biến – để hình ảnh không bị lệch, không bị thời gian chi phối.

Khi bạn nhìn một bức tượng Pharaoh cổ, bạn hiếm khi thấy gợn biểu cảm, mà bạn cảm thấy sự nghiêm trang, cân đối, vĩnh cửu – như thể linh hồn vẫn đang tồn tại ngay trong đá.

4. Vật liệu & kỹ thuật: Để di sản trường tồn với thời gian

Để bảo đảm tính trường tồn, người Ai Cập chọn vật liệu rất kiên cố: đá cứng như granite, diorite, basalt cho tượng vua; đá vôi và sa thạch cho phù điêu. Với những tượng quan trọng, họ thiết kế sao cho ít chi tiết rời rạc, các bộ phận liên kết chặt chẽ, để hạn chế việc gãy vỡ theo thời gian.

Một ví dụ nổi bật: tượng Khafre (pharaoh triều IV) làm bằng diorite – loại đá cực kỳ cứng và khó gia công – nhưng một khi đã tạo được hình, độ bền gần như vô song. Hình khối cứng, không có khoảng trống, chi tiết mềm mại – mọi thứ hướng về vĩnh cửu.

Trong mộ, phù điêu và tranh tường được phủ lên bằng lớp vôi trắng, sau đó vẽ màu từ thiên nhiên (oxit sắt, đất đỏ, than) pha chất kết dính để giữ lâu. Những màu xanh lá cây, xanh ngọc được tạo từ faience và men thuỷ tinh nhỏ – kỹ thuật mà sau này người Ai Cập hoàn thiện để tạo các màu xanh ngọc, xanh nước biển có độ bền cao. 

5. Quy luật tỉ lệ – khi cái đẹp là trật tự

Khác với nghệ thuật Hy Lạp coi “cái đẹp” là cảm xúc, nghệ thuật Ai Cập cổ đại xem cái đẹp là biểu hiện của trật tự vũ trụ.

Người Ai Cập áp dụng hệ thống tỷ lệ nghiêm ngặt, gọi là “canon of proportions”, để vẽ người và thần. Cơ thể được chia thành các ô vuông đều nhau, mỗi phần – đầu, thân, chân – phải tuân theo tỷ lệ cố định.

Theo nhà Ai Cập học Gay Robins (The Art of Ancient Egypt, 1997), hệ thống này phản ánh niềm tin rằng “nghệ thuật không thuộc về con người, mà thuộc về trật tự thần thánh”. Họa sĩ Ai Cập không “sáng tạo” theo bản năng mà “phục vụ trật tự” – một khái niệm khiến nghệ thuật trở thành nghi lễ.

Các bức bích họa trong mộ vua Tutankhamun đều tuân theo những quy tắc chung: Mọi hình người đều ở tư thế nghiêm ngặt, đầu và chân ở mặt nghiêng, thân ở chính diện. Không phải vì họ không biết phối cảnh, mà vì đó là cách thể hiện linh hồn trọn vẹn nhất – để người chết được “nhìn thấy” từ mọi phía trong thế giới bên kia.

6. Màu sắc – ngôn ngữ của linh hồn

Trong nghệ thuật Ai Cập cổ đại, màu sắc không chỉ mang giá trị thị giác mà là biểu tượng tôn giáo.

• Vàng tượng trưng cho thần tính và sự bất tử – màu của mặt trời và thịt da các vị thần.
• Xanh lam (lapis lazuli) biểu hiện cho sự tái sinh, sông Nile và sự sống.
• Đỏ là quyền lực, đôi khi là nguy hiểm và năng lượng của thần Seth.
• Xanh lục là màu của hồi sinh, gắn với thần Osiris.
• Đen không phải màu chết chóc, mà là màu của phì nhiêu, của bùn Nile – biểu tượng cho sự tái sinh sau cái chết.

Mỗi chi tiết màu được người Ai Cập cổ đại sử dụng đều có dụng ý rõ ràng. Chẳng hạn, quan tài vàng của Tutankhamun không chỉ thể hiện xa hoa mà còn là lời tuyên bố cho sự bất tử và thần thánh của các pharaoh. Nghệ thuật Ai Cập vì vậy không chỉ là sự khéo léo của đôi tay, mà là ngôn ngữ của linh hồn.

7. Hình tượng và thông điệp vĩnh hằng

Mỗi năm Ai Cập đón hàng triệu lượt du khách ghé thăm các kim tự tháp và dòng sông Nile yên bình trôi suốt hàng ngàn năm. Nhiều người hiện đại khi ngắm tượng Ai Cập thường thấy chúng “khô cứng” hay “đơn điệu”. Nhưng chính sự lặp lại trong tư thế, tỉ lệ và biểu tượng ấy lại là cách người Ai Cập chống lại sự vô thường. 

Trong thế giới nơi thời gian là kẻ thù, người dân đất nước kim tự tháp tin rằng chỉ bằng cách khắc ghi hình ảnh con người vào đá, linh hồn mới có thể trường tồn.

Trải qua mấy ngàn năm với nắng gió và cát sa mạc, những bức tượng Pharaoh tạc vào đá vẫn đứng im sừng sững. Những đôi mắt vô cảm dõi theo mặt trời hàng ngày mọc rồi lặn trên những đồi cát vô tận trong tư thế nghiêm trang. Nó dường như không chỉ khắc vào đá, mà còn khắc vào ý niệm. Rằng con người có thể vượt qua cái chết bằng hình tượng và niềm tin bất diệt về sự sống vĩnh hằng.

Từ Book of the Dead (bộ sưu tập các bản văn tôn giáo Ai Cập cổ đại, thể hiện cách người Ai Cập quan niệm về sự bất tử), tranh tường mộ, đến các bức tượng thần Isis hay Horus, tất cả đều là lời nguyện cầu bằng hình khối về sự sống mới sau cái chết, nơi linh hồn không bao giờ biến mất.

8. Kết – Sự bất tử của cái đẹp

Hơn năm nghìn năm đã trôi qua, nhưng khi ta đứng trước tượng người đẹp Nefertiti hay bước vào mộ Tutankhamun, cảm giác vẫn là một sự tĩnh lặng huy hoàng như thể thời gian đã cúi đầu trước nghệ thuật.

Nghệ thuật Ai Cập cổ đại tồn tại bởi nó không chỉ để nhìn, mà để tin. Chúng không kể chuyện bằng lời, mà bằng sự hiện diện cho đến tận hôm nay. Chúng đã vượt khỏi mọi giới hạn của ngôn ngữ và thời gian.

Phải chăng con người Ai Cập cổ đại đã tìm ra cách duy nhất để chống lại cái chết: hóa thân mình vào đá, màu, và hình tượng – để sống mãi trong ánh nhìn của hậu thế?

Đọc thêm các bài viết tại Blog của Chao nhé!